Choroby ryb akwariowych

Ryby akwariowe podobnie jak inne żywe organizmy narażone są na niebezpieczeństwo ataku obecnych w każdym środowisku mikroorganizmów. Wczesne rozpoznanie choroby umożliwia jej łatwiejsze zwalczenie i zapobiegnięcie stratom w obsadzie akwarium. Ważne jest to przede wszystkim tam, gdzie trzyma się dużą liczbę ryb, np. w magazynach rybnych lub hurtowniach. Choroby mogą się błyskawicznie rozprzestrzeniać, tym bardziej że ryby w takich skupiskach są często wygłodzone lub wyczerpane transportem. 

► Oodinioza – choroba 

Oodinioza, choroba aksamitna, welwetowa – pospolita choroba ryb akwariowych wywoływana przez pierwotniaki z grupy bruzdnic. U ryb słodkowodnych chorobę wywołuje gatunek Oodinium pillularis lub Oodinium limnetioum. Nie leczona może prowadzić do śmierci ryb. Szczególnie niebezpieczna dla młodych osobników. 

Opis choroby

Postać pasożytnicza Ooodinium ma kształt gruszkowaty lub elipsoidalny z jednostronnym przewężeniem. W początkowej fazie jego średnica ma ok. 20 µm, w końcowym stadium wielkość dochodzi do 140-170 µm. Pod mikroskopem na wąskim końcu pasożyta widoczne są rozgałęzione wypustki, które wnikają w naskórek żywiciela. Wyrośnięte przypominają pasożyta innej często występującej choroby – ospy rybiej (kulorzęska). Jądro kulorzęska jest jednak bardziej podkowiastego kształtu i pokrywają go drobne rzęski. 

Osiadła forma pasożyta po nagromadzeniu niezbędnych zapasów żywności opuszcza żywiciela i swobodnie opada na dno zbiornika, dekoracje lub rośliny. W krótkim okresie pokrywa się błoną śluzową tworząc w ten sposób cystę rozwojową tzw. palmella. Wewnątrz cysty rozpoczyna się proces rozwojowy, w rezultacie którego dochodzi do podziału wielokrotnego podziału komórki. Po osiągnięciu dojrzałości błona cysty rozpada się uwalniając potomne komórki do wody. Po chwili nowe komórki przypierają formę pływek nazywane inaczej dinosporami – inwazyjnymi postaciami tego pasożyta. Dinospora posiada plamkę oczną, bruzdę poprzeczną oraz dwie witki, jedna umożliwia poruszanie, druga zaś przebiega w pancerzu, który otacza jej komórki. 

W temperaturze 23-25°C pływki zachowują największą żywotność, aktywność i zdolność do inwazji na żywiciela przez 12-24 godzin. Po tym czasie dinospory giną z wyczerpania chlorofilu. 

Długość całkowitego cyklu rozwojowego choroby aksamitnej zależy od natężenia światła i temperatury. 

Pływki zakotwiczają się na powierzchni skóry, u nasady płetw, na skrzelach, na spodniej stronie łusek oraz w jamie nosowej i okolicach oczu. Po udanej inwazji na rybę tracą witki i przekształcają się w formę osiadłą, która tam się żywi powiększając swój rozmiar i po czasie opuszcza żywiciela. Cykl rozwojowy rozpoczyna się od nowa. W sprzyjających warunkach (23-25°C) czas od inwazji do opuszczenia ryby wynosi 3-4 dni. Przy kolejnej inwazji dinospory zazwyczaj atakują te same rejony na ciele ryby. 

Objawy

Początkowo trudne do zaobserwowania. Pasożyty mogą wielokrotnie odbywać swój cykl rozwojowy nie powodując żadnych objawów chorobowych. Przy nieznacznej inwazji na ciele ryby i płetwach pojawiają się ciemne perłowe punkciki. W przypadku większej inwazji jest to ciemno perłowy lub złoto połyskujący nalot. Zarażone ryby wyglądają jakby były posypane złotym, rdzawym lub szarym proszkiem. Poprzez nadmierne wydzielanie śluzu, skóra może sprawiać wrażenie mętnej lub może się złuszczać, wyglądem przypomina wtedy postrzępione kawałki. Skóra uszkadzana jest przez substancję wydzielaną przez pasożyty co ułatwia im penetrację komórek żywiciela. Ryby w okresie choroby bywają niespokojne, ocierają się o przedmioty, czasami ukrywają się po kontach lub pośród roślin, rzadko też przyjmują pokarm. Ich płetwy mogą być posklejane, złożone lub lekko postrzępione. Przy nasilonej inwazji skrzelowej ryby mają trudności z oddychaniem, leżą na boku tuż przy powierzchni wody próbując złapać powietrze. Na pokrywach skrzelowych mogą uwidaczniać się wybroczyny lub przekrwienie. 

Leczenie

Oodinioze można leczyć stosując krótkotrwałe kąpiele zawsze w oddzielnym zbiorniku lub długotrwałe kąpiele bezpośrednio w akwarium lub w oddzielnym zbiorniku, przy pomocy dostępnych środków leczniczych. Należy przy tym pamiętać, że nie zawsze będą one skuteczne. Bardzo efektywnie działają przede wszystkim na wydobywające się z cysty dinospory oraz osiadłe formy, które występują na powierzchni skóry. Pasożyty w stadium cysty lub zagłębione głębiej pod skórą są bardziej odporne. 

Kiedy zauważymy chorobę w akwarium ogólnym należy wszystkie ryby przenieść do zbiornika zastępczego i w nim przeprowadzać zabiegi lecznicze. Akwarium z roślinami pozostawiamy na 7-8 dni oświetlane i ogrzewane (25-27°C) z podanym jednym ze środków dezynfekujących np. MFC. 

Podczas kuracji leczniczych należy podnieść temperaturę do 27-30°C, a zbiornik dobrze oświetlić. Dzięki tym zabiegom skraca się cały cykl rozwojowy pasożyta i tym samym powodując szybsze leczenie. W tym czasie konieczne jest intensywne napowietrzanie wody oraz usunięcie ewentualnych filtrów z węglem aktywnym. 

Błękit metylenowy – stosuje się 1 ml na każde 4,5-5 l wody. Preparaty dostępne w sklepach zoologicznych mają podane dawkowanie na opakowaniu. Zazwyczaj kąpiel długotrwałą powtarza się co 2 dni, następnie codziennie, do czasu zaniku widocznych objawów na ciele ryb. Przy błękicie metylenowym warto odmulać podłoże tzn. usuwać rozkładające się resztki organiczne, które absorbują lek i mogą zmniejszać skuteczność leczenia. 

Trypoflawina – można stosować do kąpieli krótkotrwałych w ilości 1g/100 l wody, od 2 do 12 godzin lub kąpieli długotrwałych – 1ml na 5l wody przez 5 dni, po 2 dniach należy ponowić dawkę 1 ml. Środek ten szkodzi roślinom akwariowym, szczególnie tym o delikatnych liściach, oraz jest toksyczna dla ryb, dlatego podczas leczenia należy je bacznie obserwować i w razie niepokojących objawów przerwać kąpiel. Żyworódki po kuracji przez pewien czas mogą się nie rozmnażać. 

Sól kuchenna (niejodowana) – 1-15g na litr wody. Stężenie soli oraz czas kuracji należy dopasować do wytrzymałości leczonych gatunków i bacznie obserwować. W przypadku niepokojących zachowań, natychmiast przenieść do wody słodkiej. 

Hydrochlorek chininy – kąpiel 2 lub 3 dniowa w ilości 1-1.5g na 100 litrów wody. 

Preparaty dostępne w sklepach w większości oparte są na którymś z powyżej wymienionych składników, instrukcja stosowania umieszczona jest na opakowaniu. Niektóre z nich to: ZOOLEK Cuprisol, Easy Life – Anti Spot, Sera Oodinopur, Microbelift Herbtana. 

Zapobieganie

• uważne zakupy – nie należy kupować ryb z widocznymi objawami Oodiniozy
• unikanie zakupów w sklepach, gdzie w akwariach widzimy martwe lub nienaturalne zachowujące się ryby
• kwarantanna nowo zakupionych ryb – 2-3 tygodnie
• profilaktyczna kąpiel w zbiorniku kwarantannowym
• unikanie zakupu roślin ze zbiorników, w których pływają ryby
• pozyskiwanie pokarmów naturalnych tylko ze sprawdzonych źródeł
• zbilansowana dieta
• dbanie o dobre warunki w akwarium

► Ospa rybia – Ichtioftirioza 

Ichtioftirioza, ospa rybia – prawdopodobnie najczęściej występująca choroba u słodkowodnych ryb akwariowych. Wywołuje ją kulorzęsek podnabłonkowy (Ichthyophthirius multifiliis). Ze względu na charakterystyczne białe kropki znana potocznie jako rybia ospa. 

Opis choroby

Orzęski to jednokomórkowe organizmy żyjące na całym świecie i w każdym zbiorniku wodnym. Osiągają od 0.5 do 1.5 mm i mogą być widoczne gołym okiem. Jedne mogą stanowić dla małych ryb uzupełnienie pokarmu, inne są groźnymi pasożytami. Kulorzęsek może atakować wszystkie gatunki ryb słodkowodnych. Najczęściej pasożytuje pod naskórkiem oraz w tkance łącznej skrzeli, powodując niszczenie tkanki. W cyklu rozwojowym występuje tylko jeden żywiciel. W okresie rozrodczym pasożyt przebija się przez skórę i przenosi na naskórek. Dorosła postać opuszcza rybę i przenosi do środowiska wodnego, gdzie w postaci cysty, bytuje na podłożu lub roślinach. We wnętrzu cysty kulorzęsek dokonuje wielokrotnych podziałów. Z jednego osobnika może wytworzyć się do 2 tys. młodych tzw. pływek. W tej postaci uwalniają się do wody i aktywnie szukają potencjalnego gospodarza u którego wwiercają się pod skórę i przyjmują postać kulistą. Pływki, które nie znajdą żywiciela giną, w zależności od temperatury – po 10 godzinach w 27-28°C . 

Długość cyklu rozwojowego kulorzęska ściśle związana jest temperaturą. W temperaturze 25°C twa ok. 5 dni, w niższych proces ten się wydłuża. 

W podwyższonych temperaturach inwazja przebiega niezwykle szybko. Najważniejsze to rozpocząć kurację po zauważeniu pierwszych objawów. Należy przy tym pamiętać, że niektóre objawy występują również w przypadku innych chorób. Nieleczona ospa kończy się najczęściej śmiercią wszystkich ryb.

Objawy

Pierwszymi symptomem może być niepokój zarażonej ryby, która wykonuje gwałtowne ruchy ocierając się o rośliny, dno lub inne dekoracje w akwarium. W ten sposób próbuje pozbyć się intruzów. Kolejnym objawem są złożone, posklejane płetwy. Z czasem na ciele pojawiają się niewielkie białawe punkciki.Najpierw na płetwach lub grzbiecie ryby. Z czasem ich ilość się powiększa i rozchodzi na resztę ciała. Ryba wygląda jakby była posypaną drobną kaszką. Choroba postępuje szybko. Zarażony osobnik traci apetyt, pojawiają się problemy z oddychaniem – częściej przebywa przy powierzchni wody lub osłabiony, pokłada się na dnie. Oczy niekiedy stają się mgliste a płetwy postrzępione. Skrzela robią się wyraźnie zaczerwienione, obrzęknięte i pokryte dużą ilością śluzu. 

Właściwie rozpoznana ospa rybia jest możliwa do wyleczenia, o ile jest to jej wczesne stadium i pasożyt nie zaatakował narządów wewnętrznych. 

Leczenie

Podnoszenie temperatury 

Najłatwiejszym sposobem leczenia jest znaczące podniesienie temperatury wody w akwarium. Wszystkie stadia rozwoju kulorzęska są wrażliwe na ciepło. Przyjmuje się, że cykl rozwojowy tego pierwotniaka ustaje w temperaturze 29-30°C (cysty żyją lecz nie uwalniają pływek), a wszystkie stadia giną w temperaturze 32-34°C. Należy pamiętać, że tą metodę można stosować tylko w przypadku ryb tolerujących takie zakresy temperatur np. skalary, pielęgniczki, bojowniki. Pod żadnym pozorem nie należy jej stosować w zbiornikach z rybami zimnolubnymi tj. złote rybki, kardynałki, szczupieńczyki itp. 

W przypadku zauważenia objawów należy stopniowo podnosić temperaturę do wspomnianych wartości jednocześnie pamiętając o dodatkowym napowietrzaniu. W tak wysokich temperaturach tlenu w wodzie jest bardzo mało. Podwyższoną temperaturę utrzymujemy przez 3-4 dni. Przez cały czas obserwujemy swoich podopiecznych a w razie niepokojących zachowań, temperaturę obniżamy i stosujemy inną kurację. 

Zalety

• Nie wymaga środków chemicznych
• Koszt leczenia
• Skuteczność

Wady

• Stres ryb związany z wysoką temperaturą
• Niektóre rośliny nie tolerują wyższych temperatur
• Podwyższona temperatura podnosi toksyczność amoniaku
• Zmniejsza ilość tlenu w wodzie
• Nie można jej stosować u wszystkich gatunków

Zastosowanie soli

Do leczenia ospy wykorzystuje się również sól morską lub zwykłą kuchenną ale tylko niejodowaną. Sól zwalcza jedynie stadium pływkowe dlatego przed kuracją należy podnieść temperaturę wody do ok. 27 C, aby przyspieszyć cykl rozwojowy patogenu. Sól rozpuszczamy w niewielkiej ilości wody i wlewamy do akwarium. Na każde 10 litrów wody wsypujemy 1 łyżkę stołową. Ważne aby tak przyrządzoną miksturę wlewać stopniowo, aby nie zaszkodzić rybom. Przez następne kilka dni zbiornik trzeba uważnie obserwować i w razie dziwnych zachowań mieszkańców, przerwać leczenie, podmienić 50% wody i zastosować inną metodę. Kurację solną kontynuuje się 3-4 dni od czasu ustąpienia widocznych objawów. Po zakończonym leczeniu wymieniamy wodę na słodką. 

Niestety ale ten tani i skuteczny sposób nie może być stosowany w przypadku ryb wrażliwych na obecność soli np. sumów, kirysków czy zbrojników. Sprawdzi się u np. ryb żyworodnych, szczupieńczykowatych czy karpiowatych. 

Zalety

• Koszt leczenia
• Dostępność soli

Wady

• Stres ryb związany z obecnością soli w wodzie (szczególnie preferujące wodę miękką)
• Wiele roślin źle znosi sól
• Może być śmiertelna dla niektórych gatunków (zbrojniki, sumy, kiryski)

Środki chemiczne

Sklepy zoologiczne oferują specjalne środki do zwalczania ospy zawierające zieleń melachitową lub błękit metylowy. Zieleń melachitowa dodana do wody w szybkim tempie niszczy pływiki. Niestety ale może szkodzić rybom, ponieważ ma działanie rakotwórcze oraz potworotwórcze. Po dłuższym stosowaniu żyworódki mogą rodzić zniekształcone młode a niektóre ryby mogą stać się bezpłodne. Środek należy używać ostrożnie i zgodnie z dołączoną do preparatów instrukcją. Mimo skutków ubocznych zieleń melachitowa to najskuteczniejsze lekarstwo przeciwko kulorzęskowi. Zieleń dość szybko wchłaniają obecne w akwarium rośliny, dlatego też w przypadku ich dużej ilości zaleca się podanie powtórnej dawki po 3-5 dniach od rozpoczęcia leczenia. W celu przyspieszenia rozwoju pierwotniaków warto podnieść temperaturę do 27°C. 

Kuracje kontynuuje się przez 3 dni od ustąpienia objawów. Następnie należy podmienić dużą ilość wody (50%) i włożyć do filtra węgiel aktywny. W trakcie leczenia obsadę należy bacznie obserwować i w razie dziwnych zachowań przerwać, zrobić podmianę i spróbować innego sposobu. Zieleń melachitowa może być stosowana praktycznie u wszystkich gatunków ryb, ostrożność wskazana jedynie u zbrojników (szczególnie tych z odłowu) gdzie stosuje się połowę dawki. 

Błękit metylowy jest zdecydowanie bezpieczniejszy dla ryb i nie powoduje tylu skutków ubocznych, nie jest także wchłaniany przez rośliny. Niestety ale nie jest bez wad i wybija pożyteczne bakterie w filtrach, zaburzając tym samym cykl azotowy w zbiorniku. Błękit stosuje się podobnie do zieleni, z tym wyjątkiem, że koniecznie po zakończonym leczeniu musimy uzupełnić florę bakteryjną. Preparaty na bazie błękitu metylowego można stosować u większości ryb. Ostrożność wskazana u sumów, zbrojników oraz kąsaczowatych. 

Zalety

• Skuteczność
• Ryby i rośliny przebywają w bezpiecznej dla nich temperaturze

Wady

• Koszt
• Wymaga precyzji w dawkowaniu
• Niszczy pożyteczne bakterie
• Wymaga ostrożności stosowania u ryb pozbawionych łusek np. zbrojników

Niektóre preparaty dostępne w sklepach

• SERA Protazol
• SERA Costapur
• Tropical Ichtio
• Zoolek Green, Zoolek Blue
• FMC, CMF (mieszanki o szerokim spektrum działania)

Zapobieganie

• uważne zakupy – ryby bez widocznych objawów choroby
• unikanie zakupów ze sklepów, w których w akwariach widzimy martwe lub podejrzanie zachowujące się ryby
• umieszczanie zakupionych okazów w akwarium przejściowym – kwarantanna
• nie kupowanie roślin ze zbiorników, w których pływają ryby
• ostrożny i szybki transport zakupionych ryb
• zapewnienie stabilnych parametrów wody w akwarium – gwałtowne zmiany pH, temperatury czy azotanów bywają bardzo stresujące dla mieszkańców i zwiększają ryzyko wystąpienia choroby
• zapewnienie zróżnicowanej diety i odkażanie żywego pokarmu, szczególnie pochodzącego z naturalnych zbiorników
• separacja ryb z objawami choroby
• zapewnienie dobrej jakości wody – dobra filtracja biologiczna i regularne podmiany